ANTİK ÇAĞDA OYUN VE OYUNCAKLAR

Kara kış kapıda, havalarda soğumaya başladı. Soğuk havaların vazgeçilmezleri arasında büyükler için oyun küçükler için oyuncaklar yer alır. Diğer türlü nasıl vakit geçecek. Bir de kafa dengi bir iki eşin dostun oldu mu kuzineli sobaya koy kestaneni, fırın kısmına koy böreği, üstüne de bir çay demledin mi sizden güzeli yok. Çocuklar oyuncakları ile oynasınlar, siz çayla beraber tavla, okey atarsınız artık.

Oyun, tarih boyunca toplumsal hayatın içinde önemli bir yer tutar. İnsanların bir araya gelip sosyalleşmesine ön ayak olur. Bir toplumda yaygın olan oyunları belirlemek o toplumu değerlendirebilmenin yedek anahtarlarından birisidir. Şimdi, bizim işimiz gücümüz, yazılarımızın besin kaynağı tarih. Bu sebepten binin bakalım zaman otobüsümüze. Bindik mi otobüse, güzel… Bugün, iki bin yıl öncesi Datça merkezde sahil kenarında yer alan Burgaz Antik Kenti’ne ışınlanalım. Oradaki evlerden bir tanesine misafir olalım.

Evlerin güzelliklerine bak, çoğu iki katlı ve avlulu. Bazı odalarını işlik olarak ayırmışlar, çok ilginç; işlikler minik yağ sıkım haneler şeklinde. Tabii çok normal böyle olması. Bu kentin tam 4 adet ticari limanı var. Burgaz ovasıda çok verimli ve sulak. Demek ki bol bol üzüm ve zeytin yetiştirmişler. Bu ürünleri evdeki işliklerde işleyerek sirke, zeytin yağı elde etmişler. Kentin deniz ticaret hacmi o kadar büyük ki ev üretimleri yetersiz kalmış, sahil kenarına bir sıkım hane kurmuşlar. Kalıntıları günümüzde mevcut, tam olarak nereye düşüyor derseniz sahil kenarında yer alan su pompalama istasyonun bitişiğinde. Arkeolojik park projesi ile ayağa kaldırılıp yakında halkın ziyaretine açık hale getirilecek. Açıldığında beraber gezeriz. Konuyu dağıtmayalım, nerede kalmıştık şimdi hatırladım tamam. Daha önceki zaman yolculuklarımızda bu kentten Elektra teyze ile tanışmıştım ben, sizi de tanıştırayım. Kendisi Hektor eniştenin eşi. İki de çocukları var bir kız bir oğlan. Evlerine girelim hadi. Aman ha içeri girdiğinizde direk Andron Odası’na geçin. Andron, erkeklerin oturma odasıdır. Üst katta kadınların oturma odası yer alır. Kadın odasına gynaikonitiste denir. Bizdeki haremlik ve selamlığın aynısı. Hektor enişteden rica edeceğim bu seferlik kadın erkek hepimizi kabul etsin aynı odada. Çok büyük ayıp olacak ama kırmaz beni eniştem. Gelenekler farklı olunca bazen böyle zorluklar çıkabiliyor işte.

Oturma odaları olan Andron’a girdiğimizde ne görelim ; ennem iyen çocuklar tüm oyuncaklarını yerlere dağıtmışlar. Elektra yengeye çocukların oyuncaklarını toplayıpduru, toplamasında bizde yardım edelim. Oyuncaklarda bir sepet sığmayacak kadar çok. Neler neler yok ki içlerinde, hangi birini toplasın kadın. Çıngırakları siz toplayın, bak köşede hayvan şeklinde çıngıraklar var, hemen yanında saplı çıngırak, çocuk şeklinde çıngıraklar, aa çıngırak biberon bile var. Eniştenin kız çocuğu Hestia’nın oyuncağıdır kesin. Evcilik oyunlarını çok sever kendisi. Zaten kız çocukları 13-14 yaşına geldi mi evlendirilirler. 12 yaşına kadar tüm ev işlerini ve ev yönetimini öğretiverirler kızcağıza. Kıza, ev kuralları ve ev yönetimi ile ilgili işleri öğreten anne ve dadılar var. Öğretilen ev yönetimi içindeki kurallar bütününe ‘’Oikonomia- ev kuralları, ev idaresi-’’ismi veriyorlar. Kelime kulağımıza hiç yabancı değil dimi? Bizim dilimizdeki okunuşu ‘’Ekonomi’’. Hay Allah oyuncakları toplarken ekonomiye geçtik. Biz oyuncakları toplamaya devam edelim. Özlem yenge sende şu topaçları toplayıver, bak köşede kümelenmiş hepsi. Bir tane sopa ile çevrilen topaç var, el ile çevrilen topaç var, arı kovanı şeklinde olan topaç ile düz kenarlı topaca uzanıver sana zahmet. Hepsini şu sepete dolduruver. Çember, yoyo, ve kilden yapılma bebekleri de Ebrar abla toplayıverdi. Düdük, minyatür vazo, minyatür mobilya, değnek at, oyuncak askerler, tekerlekli horoz, tekerlekli kuş, tekerlekli eşek ve katır ile kutulu at arabasını da Özge abla koymuş sepete. Okan abi de oyuncak toplama işinden kaytarıp çocukların yanına bahçeye çıkmış; el kızartma oyunu oynuyor, bahçedeki tahterevalli ile salıncakları da mahallenin çocukları kapmış. Biz de dışarı çıkıp katılsak mı acaba aralarına?

İsteyen Hektor enişte ile zarlı (kubeia) veya zarsız tabla oyunlarını oynayabilir. Oyun pulları petteia’lar aynı bizim tavla pullarına benziyorlar. Tabla oyunları bu kültürde iki çeşittir. Strateji oyunlarında taraflar rakibin pullarını kuşatarak ve alarak oyunu kazanmaya çalışır, tıpkı damadaki gibi. Oyun içinde zar kullanılmaz. Yarış oyunlarında ise amaç pulları başlangıç düzeninden belirli bir bitiş yerine taşımak ve mümkün olduğunca çabuk toplamaktır. Pulların kaç hane hareket edeceği zar atarak belirlenir. Knidos’un antik yolları üzerinde bu tabla çiziklerini yerlere kazınmış halde görmek mümkündür. Bir Knidos gezinizde yolları dikkatlice gözlemlerseniz ‘’Pente Grammai’’ ismi ile anılan beş çizikli tablaları görebilirsiniz. Tabla ve pullar ile oynanan üç taş oyunu, mankala, ludus latrunculorum, diagrammismos ve polis isimlerini verdikleri tüm tabla oyunlarını Hektor enişte size öğretir. Enişte, aşık kemiğinden yapılan zar ile oynan kumar oyunlarını da bilir.
Ben çocuklar ile top oynamaya gideceğim. Buralarda bu topa ‘’köylü topu’’ diyorlarmış. Gözünüzde kuş tüyü ile doldurulmuş deri ile kaplanıp dikilmiş bir top hayal edin. Bu topa pila paganica diyorlar.

Askoliasmos denilen sek sek oyunları da var. Onunda nasıl oynandığını öğrenip geleceğim yanınıza. Hadi sizde oyunlarınızı bitirdiyseniz binelim artık otobüsümüze. Saati akşam etmişiz, çocuklarda karıncalar gibi yuvalarına çekilince Burgaz sokakları bomboş kaldı.

Kaynakça: 

Salkım Selvi Bener; “Eski Yunan ve Roma’da Oyun ve Oyuncaklar”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2008.
Arkeolog ve Restoratör Okan Özalp; “Burgaz Antik Kenti 2010-2015 Kazı Çalışmaları ve Kazı Deneyimlerim”.